Ngôi nhà gỗ lim 5 gian tọa lạc giữa vùng đất học Cổ Am, Vĩnh Bảo (Hải Phòng) của quan Tổng Đốc Sơn Tây – ông Đào Trọng Kỳ – người có công đào sông giúp nhân dân nơi đây thoát khỏi cảnh cơ hàn, nghèo đói. Công trình kiến trúc của ông không chỉ có giá trị về mặt vật chất mà còn có giá trị về mặt văn hóa, lịch sử và kiến trúc. Nó được xem là ngôi nhà “dát vàng” lâu đời nhất hiện nay.
Ngôi nhà 5 gian này hoàn toàn được làm từ gỗ lim quý và gỗ vàng tâm được ông Kỳ tích cóp nhiều năm, mái ngói đỏ đã phủ một lớp rêu phong, thời gian dường như chỉ có thể khiến ngôi nhà già đi chứ không hề khiến nó mất đi giá trị của mình.
Theo ông Đào Trọng Giao – nguyên Chủ tịch UBND huyện Vĩnh Bảo (Hải Phòng) – là chắt nội của Tổng đốc Đào Trọng Kỳ cho biết: ngôi nhà gỗ lâu đời này được cụ ông xây dựng từ những năm 1890 trên nền nhà cổ được các cụ để lại. Mỗi một cây gỗ Lim làm nhà đều có tuổi thọ cao, được ông Kỳ dành nhiều tâm huyết tìm kiếm và mang từ Quảng Ninh về, còn 3 bậc tam cấp chạy dài suốt mặt tiền của ngôi nhà được ghép từ chính những tảng đá xanh tự nhiên nguyên khối. Đó là những vật liệu quý mà những công trình nhà gỗ hiện đại ngày nay khó có thể mua được.
Tường nhà được xây bằng gạch đất nung bản mỏng khá đặc biệt, kích thước mỗi viên gạch dài đến 40 cm, rộng ngang 30 cm – kích thước do chính ông Kỳ yều cầu làm riêng cho kiến trúc nhà ở của gia đình. Đặc biệt, công trình xây hoàn toàn bằng vôi và cát, mà không có xi măng, sắt thép, thế nhưng công trình vẫn cực kỳ kiên cố.
Không chọn ngói hài theo lối kiến trúc xa xưa, nhưng cụ Kỳ chọn ngói mũi để lợp mái nhà. Bởi điều đó thể hiện cho sự đơn giản, đúng chất thôn quê dân giã và tính cách con người ông.
Bên trong ngôi nhà là 4 hàng cột lim ngang, mỗi hàng có 6 cột và 3 hàng cột lim dọc. Toàn bộ đều là những cây gỗ lim quý, vì thế mà người dân nơi đây gọi nó là ngôi nhà “dát vàng”.
Chống quanh nhà hơn 30 cây cột gỗ lim có đường kính 40 cm mỗi cột chân đế là đá tảng lớn.
Tất cả toàn bộ các chi tiết kết cấu từ: cột, kèo, vì trái, vì phải, câu đầu, con lợn… được liên kết với nhau bằng phần mộng chắc chắn… tạo điểm nhấn đặc biệt riêng cũng như sự mềm mại, tinh tế hơn cho công trình, chủ nhân cho chạm khắc hoa văn cỏ cây, sóng nước tại các điểm ghép nối cột và xà ngang.
Các đòn bẩy đỡ mái hiên… được chặm khắc vô cùng tinh xảo, khiến nhiều nghệ nhân trẻ phải đến học hỏi.
…và thềm cửa thông suốt 5 gian trước nhà đều có hoa văn tinh xảo. Thời gian hằn trên những đường vân gỗ càng khiến cho ngôi nhà trở nên cuốn hút, có giá trị hơn.
Cửa bức bàn được làm bằng gỗ vàng, không sử dụng bất cứ một hoa văn cầu kỳ, chỉ đơn giản như thế. Sau hơn 100 năm phơi nắng, phơi mưa, 5 gian cửa đại bằng gỗ vàng tâm dần ngả màu, hiện rõ sự “già nua”, bản chất vốn có bên trong nó.
Sau ngày giải phóng, ngôi nhà gỗ lim 5 gian này bị trưng dụng thành nơi hội họp, đấu tố nhà giàu, con cháu Tổng đốc cũng vì thế mà rơi vào cảnh cơ hàn. Theo ông Giao, những hiện vật có giá trị lịch sử, văn hóa lưu giữ từ đời này qua đời khác trong dòng họ ông đều bị lấy đi hết.
Tổng đốc Đào Trọng Kỳ (1839-1914) là người đã bỏ tiền, tài sản của gia đình để huy động sức dân đào sông Chanh Dương dài 23 km dẫn nước ngọt từ nhánh sông Hồng, giúp huyện Vĩnh Bảo thoát cảnh hạn hán, ngập lụt, đảm bảo cho việc sản xuất nông nghiệp và cung cấp nguồn nước sinh hoạt cho nhân dân. Công đức của ông sau này được chính quyền và người dân địa phương lập văn bia ghi lại. Sau thời gian thất lạc trong dân, tấm bia được con cháu cụ tìm thấy, di chuyển về đặt trước cửa nhà.